Koşma Nedir Özellikleri Nelerdir?

Koşma, âşık edebiyatının hece ölçüsüyle söylenen en eski ve yaygın şiir türüdür.

Hece ölçüsünün ll’li kalıbıyla söylenir, 6+5 ya da 4+4+3 duraklı olur. Karışık kalıplarla kurulanları da vardır. Genellikle 3-5 dörtlükten oluşursa da, 6,7,8 hatta 10 dörtlüğe kadar olanlara da rastlanır. Koşmanın ilk dörtlüğünde birinci ve üçüncü dizeler ya özgür (serbest) ya da birbiriyle uyaklıdır, ikinci ve dördüncü dizeler ise her zaman birbiriyle uyaklıdır. Öteki dörtlüklerin ilk üç dizesi kendi aralarında, dördüncü dizeler ise birinci dörtlüğün son dizesiyle uyaklı olur (xaxa, bbba, ccca…; abab, cccb, dddb…). Bazen ilk dörtlükteki uyak düzeninin de izleyen dörtlüktekilerle aynı olduğu görülür ,(aaab, cccb…). Koşma Nedir Koşmaların Özellikleri Nelerdir?

Koşmalar ezgileri ve yapılan bakımından iki türlüdür. Hece sayısı ne olursa olsun, özel bir ezgiyle okunan parçalar halk arasında koşma diye anılır. Bunun, yöresine ve özelliğine göre Acem koşması, Ankara koşması, Bayındır koşması, bülbül koşması, Cem koşması, elpük koşması, Gevheri, Kerem, Kesik Kerem, Sümmanî, Sivrihisar koşmaları, topal koşma, yelpük koşması gibi çeşitleri vardır.

Yapılarına göre koşmaların değişik çeşitleri vardır. Klasik şemaya uygun düşenlere düz koşma denir. Doğu Anadolu ve Azer-baycan âşıklarının söylediği yedekli koşmada ise her dörtlüğün, ilk iki dizesiyle son iki dizesi arasına ya da her dörtlüğün altına 7 heceli dörtlükler (genellikle mani ya da bayatı) eklenir. Yalnız dize sonlarında değil, dize ortalarına rastlayan durak sonlarında da dizenin uyağına uygun ikinci bir uyağm kullanıldığı musammat koşma, divan edebiyatındaki musammatlara benzetilerek, daha çok kalem şairleri tarafından yazılmıştır. İlk dörtlüğün ikinci, sonraki dörtlüklerin de son dizelerinden sonra aynı uyakla beş heceli küçük bir dize (ziyade) eklenerek söylenenlere ayaldi koşma denir. Bu tür koşmalar divan edebiyatındaki müstezatlara benzer ve genellikle musammat koşmalara uygulandığı için musammat ayaldi koşma olarak da anılır. Zincirleme koşmada her dörtlüğün son dizesindeki uyak sözcüğü bir sonraki dörtlüğün ilk dizesinin başmda kullandır. Zincirleme koşmanın her dörtlüğünün altına, ayaklı koşmada olduğu gibi, beş heceii küçük bir dize eklenirse zincirleme ayaklı koşma ortaya çıkar. İlk dörtlüğünün’ birinci ve dördüncü, öteki dörtlüklerinin dördüncü dizeleri kavuştak (nakarat) olarak yinelenen koşmalar koşma-şarkı olarak adlandırılır; bunların bazısına türkü de denir.

Anadolu ve Azerbaycan âşık edebiyatında koşmanın çok köklü bir geçmişi vardır. En eski örnekleri 16. yüzyıldan kalmışsa da, İS. ve daha önceki yüzyıllarda da koşma ya da benzer biçimde şiirlerin söylenmiş olduğu sanılmaktadır. Tekke şiirinde 16. yüzyıldan önce söylenmiş ve koşmaya benzeyen birçok örnek vardır.

Âşık edebiyatında koşma, divan şiirindeki gazelin karşılığı sayılır. Koşmanın asıl konusunu da gazeldeki gibi sevgi, doğa güzelliği, gurbet acısı, özlem, dostluk ve mertlik oluşturur. Bilgece söylenmiş didaktik koşmalar da vardır.
Varsağı, türkü, koçaklama, güzelleme ve destan gibi âşık edebiyatı şiir türleri koşma ölçüsü ve uyak düzeniyle de söylenebilir.
16. yüzyıldan başlayarak Anadolu ve Azerbaycan âşıklarının söylediği pek çok koşma günümüze değin gelmiştir. Divan şairleri de zaman zaman koşmadan etkilenmiştir. 18. yüzyılda Nedim ve Şeyh Galib, 19. yüzyılda izzet Molla koşma biçiminde şiirler yazmışlardır. Koşma biçiminde şiir söyleme eğilimi 20. yüzyılda Milli Edebiyat akımı içinde de sürmüştür.