Çatı Nedir ( Türkçe Eylemde Çatı )

Çatı nedir Türkçe, Eylemde Çatı Ne Demek Açıklama

Çatı, dilbilgisinde yüklemin eyleme katılan­larla (özne, nesne) kurduğu bağıntıyı belir­ten eylem biçimi. Birçok dilde görülen yaygın biçimleri arasında etken, edilgen ve orta çatılar sayılabilir. Latincede ve Arapçada olduğu gibi bükün yoluyla ya da İngilizcede olduğu gibi söz dizimindeki deği­şikliklerle yapılabilir. Türkçede eylemler çatılarına göre etken, çatı ekleri (edilgenlik, ettirgenlik ve oldurganlık), dönüşlülük, işteşlik ekleri getirile­rek oluşturulur. Eylemin hangi çatı ekini alacağı, özne ve nesnenin durumuna göre değişir. Türkçede bütün eylemler nesne alıp almamalarına göre geçişli ya da geçişsiz eylem diye adlandırılır: “almak” (sigara almak), “sormak” (adres sormak), “yaz­mak” (mektup yazmak) eylemleri geçişli; “ağlamak”, durmak”, “kaçmak”, “ölmek” eylemleri ise geçişsizdir. Geçişsiz eylemler oldurganlık ekiyle geçişli eylem haline geti­rilir: “ağlamak”tan “ağla-t-mak” (çocuğu ağlatmak), “ölmek”ten “öl-dür-mek” (kuş- lan öldürmek) gibi.

Türkçede eylemler çatılarına göre etken, edilgen, dönüşlü, işteş, ettirgen (ve oldur­gan) olmak üzere beşe aynlır. “Ahmet kapıyı açtı” etken, “kapı Ahmet tarafından açıldı” edilgen çatıya örnektir. Bu tümce­lerde eylemin belirttiği oluş aynı kalmakla birlikte, odak noktası değişmiştir. Etken eylemli tümcenin öznesi, eylemi gerçekleşti­rendir; yüklem bir nesneyi hedef alabilir. Edilgen çatıda ise özne, eylemin etkisi altındadır. Eylemin hedefi (“kapı”), edilgen tümcenin dilbilgisel öznesidir. Eylemi ona yönelten ise (“Ahmet”) edilgen tümcenin dilbilgisel değil, mantıksal öznesidir (buna “dolaylı özne” de denir). Türkçede edilgen­lik eki “-l-“dir (kimi eylemlerde dönüşlülük eki “-n-” bu görevi yapar: “çalınmak”, “yürünmek” gibi). Edilgen tümcelerde ba­zen özne belirtilmez: “Vapurlarda sigara içilmez”, “Mikroplu havuzlarda yüzülmez” gibi.

Ettirgen (ve oldurgan) çatılı tümcelerde özne, eylemin gerçekleşmesine araçlık eder; onun gerçekleşmesini sağlar: “Teknoloji günlük yaşamı kolaylaştırmıştır”, “Bahçe­deki odunları bana kırdırdı”, “Sınav öğren­cileri heyecanlandım” gibi. Eylemi işteş çatıda olan tümcelerde eylem birden çok özne tarafından ya karşılıklı ya da ortak olarak yapılır: “Önemsiz bir konu yüzünden onunla atıştık”, “İki.arkadaş sonunda buluş­tu” gibi. (işteşlik eki “-§-” kimi eylemlerde dönüşlü çatı kavramını oluşturur: “Erişmek”,, “kalkışmak”, “ulaşmak” gibi.) Dönüşlü ça­tıda özne aynı anda hem oluşu gerçekleşti­ren (eyleyen), hem de oluştan etkilenen (eylenen) öğe durumundadır. Dönüşlü çatı eki “-n-“dir (kimi eylemlerde edilgenlik eki “-l-” bu görevi yapar): “Etrafına şöyle bir bakındı”, “Sen başarılarınla övünmezsin”, “Hasta üç saat sonra ayıldı”, “Yoruldunuz mu?” gibi. Türkçede bazı durumlarda aynı işlevi yüklenen çatı ekleriyle, değişik işlevli çatı ekleri üst üste gelebilir (katışık ve katmerli çatı): “anlamak”, “anlatmak”, “anlattırmak”, “bulmak”, “bulunmak”, “bulundurmak”, “bulundurulmak” gibi.

İlk Hint-Avrupa (Proto Hint-Avrupa) dil­lerinde etken ve orta çatıların bulunduğu ve Hint-Avrupa dillerindeki edilgen çatının, bu orta çatının gelişmesiyle ortaya çıktığı sanılır. Orta çatıda özne, eylemi gerçekleş­tiren olabilir ya da olmayabilir, odak nokta­sı özneyi etkileyen eylem üzerindedir. Oysa edilgen çatının odak noktası, eylemin yöneldiği nesne üzerindedir. Çatı her dilde görül­mez. Yalnızca, değişik eylem biçimleri kul­lanılarak tümcenin anlamının değil, odak noktasının değiştirilebildiği dillerde çatı ka­tegorisinden söz edilebilir. Fillde çatı nedir, ne demek konusunda bilgiler verdik.